मुंबई, पारशी आणि बोंबील या त्रिकुटाचं मेतकूट कसं जुळलं?
मी लहान होते तेव्हा जून महिना कधी येईल असं व्हायचं. मे महिन्यांत उन्हाच्या झळांनी जीव नकोसा झालेला असे. त्यानंतर जून महिन्यात मॉन्सूनचे ढग मुंबईवर जमू लागत. मग एके दिवशी विजा चमकत, पाऊस सुरु होई आणि उन्हाळा संपत असे.
जून महिन्यातच आमची शाळा सुरु झालेली असे. नवी पुस्तकं दप्तरात भरून मीसुद्धा शाळेत जायला लागे.
पण याच महिन्यात आमच्यासारख्या पारशांच्या घरामध्ये बॉम्बे डक म्हणजे बोंबिलांचं आगमन होई. बोंबील पकडायला खूप सोपे असतात आणि पावसाळ्यात भरपूर मिळतात.
आज आपण भारत आणि पारशी आणि बॉम्बे डक म्हणजे बोंबिल यांचं नातं जाणून घेणार आहोत.
इराणमधून स्थलांतर
19 व्या शतकामध्ये पारशांची (झोराष्ट्रीयन) संख्या मुंबईत वाढली. पारशी उद्योजकांनी इंग्रजांच्या पावलावर पाऊल टाकत पाश्चिमात्य शिक्षण आणि चालीरिती यांचा स्वीकार केला. पारशी लोक भारतीय राजकारण आणि उद्योगात एकदम वरच्या पदांवर गेले.
व्यापार उद्योगामध्ये त्यांचं महत्त्व वाढलं. त्या वाढत्या प्रभावाचा उपयोग करुन त्यांनी गरिबांसाठी शाळा, कॉलेज आणि रुग्णालयं तयार केली. पारशी लोक चतुर उद्यमी होते. त्यांनी मुंबईत इराणी हॉटेलं काढली. इराणी हॉटेलांत सर्व जाती-धर्माच्या लोकांना खाणं मिळत असे.
भारतीय उपखंडातील सर्व संस्कृतींचा परिणाम पारशी पदार्थांवरही झाला. त्यांच्या खाद्यपदार्थांवर इस्लामपूर्व इराणचा प्रभाव तर आहे तर गुजरात-गोवा आणि कोकण किनाऱ्यावरील पदार्थांचाही प्रभाव आहे. इंग्लंड आणि नेदरलँडचाही या पदार्थांवर प्रभाव दिसून येतो.
भारतातील समुद्र किनारे विशेषतः गुजरात किनारपट्टीमुळे पारशी जेवणात माशांचा समावेश झाला.
आता आम्ही पारशी लोक छामनो म्हणजे पापलेट, बोई म्हणजे मुलेट, कोळंबी, लेवटी म्हणजे मड हॉपर, भिंग, रावस, बांगडा खातो आणि बॉम्बे डक म्हणजे बोंबीलही खातो.
बदक नव्हे मासा
बॉम्बे डक हा एक मासा आहे. म्हणजेच बोंबील. मुंबई आणि जवळपासच्या समुद्रात तो मिळतो. गुलाबी जिलेटिनसारख्या काहीशा कुरुप असणाऱ्या या माशाला हे नाव कसं मिळालं हे एक रहस्यच आहे.
मराठीत त्याला बोंबील म्हणतात. कदाचित इंग्रजांची जीभ बोंबील म्हणण्याइतपत वळत नसेल म्हणून कदाचित त्यांनी या माशाचं इंग्रजीत नवं बारसं केलं असेल.
मराठी मच्छिमार 'बॉम्बिलतक' असं ओरडून बोंबील विकत त्यामुळे कदाचित त्याचं इंग्रजीकरण असं झालं असावं.
हे 'बॉम्बे डक' नाव पडण्याचं एक कारण ब्रिटिश-पारशी लेखक 'फारुख धोंडी' यांनीही दिलं आहे.
मेल रेल्वेमधून सुकवलेले बोंबील मुंबईतून देशातल्या इतर शहरांमध्ये जात असत. त्या ट्रेन्सच्या बोगीला बॉम्बे डाक असं म्हटलं जात असे त्यामुळे कदाचित बॉम्बे डक असं नाव त्या माशला मिळाला असावं असं फारुख धोंडी म्हणतात.
या माशावर मुंबईच्या मिश्रसंस्कृतीनं भरपूर प्रेम केलं आहे. मुंबईच्या मूळनिवासी लोकांपैकी एक म्हणजे मच्छिमार बोंबिलांना मीठ लावून उन्हात वाळवतात.
सुक्या माश्यांना एकप्रकारचा उग्र दर्प येतो. त्यामुळे ते आरोग्यासाठी चांगले नसावेत असं इंग्रजांना सुरुवातील वाटे. नंतर मात्र तेसुद्धा बोंबीलप्रेमी झाले.
कसे शिजवायचे बोंबील आणि कसे खायचे?
या सुकवलेल्या माशांना मॉन्सूनच्या काळात खातात. त्याची आमटी केली जाते किंवा तळून डाळभातबरोबरही खाल्ले जातात. कोळी लोक हा मासा ताजाताजाही खातात. त्यासाठी ते झणझणीत कोळी मसाले वापरतात. किंवा अर्धवट सुकवलेले बोंबील नारळाच्या दुधाबरोबर शिजवतात.
पश्चिम समुद्रकिनारपट्टीवर मासे खाणाऱ्या बहुतांश समुदायांच्या खाण्यामध्ये बोंबिलांचा समावेश आहे.
पूर्व भारतात त्याला व्हिनेगरमध्ये बुडवून तळतात. तसंच झिंग्यांबरोबरही ते शिजवले जातात.
महाराष्ट्रातील काही लोक त्याला भाजीसारखं शिजवतात. तर काही समुदाय हिरव्या भाजीबरोबर आणि चिंचेबरोबर, मसाला घालून शिजवतात.
बोंबिलांचा आमच्या पारशांशी संबंध नाही हे खरं पण त्यांनी आमच्या स्वयंपाकघरात महत्त्वाचं स्थान पटकावलं आहे हे मात्र निश्चित.
बोंबिलांनी फक्त आमच्या जेवणाच्या ताटांमध्येच नाही तर आमच्या गाण्यांमध्येही स्थान मिळवलंय. त्याला आम्ही बूमला म्हणतो. पारशांमध्ये हे नाव चांगलंच प्रचलित आहे.
